Jak pogodzi� ten pogl�d z przekonaniem, �e konieczno�� epistemiczn� nale�y definiowa� za pomoc� mo�liwo�ci epistemicznej, kt�re to poj�cie z kolei u dziecka powstaje z...

(…) jak masz dziś wykitować, to dziś wykitujesz, i nie pomoże ci żadna ochrona.

17.2)? Ot� obiektywizacja konieczno�ci i mo�liwo�ci epistemicznej jest procesem do�� wysubtelnionym i bezosobowym, odgrywaj�cym niewielk� rol� w potocznych tekstach nienaukowych. Do takich za�
428 I 429
przede wszystkim tekst�w u�ywamy j�zyk�w, o czym trzeba zawsze pami�ta�. Poj�ciami podstawowymi s� chyba subiektywna mo�liwo�� epistemiczna i wyglaszanie mand�w. Nie tylko oznajmienia epistemiczne zmodalizowane obiektywnie, lecz tak�e egzystencjalne oznajmienia deontyczne nale�y uwa�a� za wt�rne. Oznajmienia epistemiczne zmodalizowane obiektywnie wymagaj� zobiektywizowania prawdopodobie�stwa pewnej sytuacji. Egzystencjalne oznajmienia deontyczne wymagaj� obiektywizacji i depersonalizacji zawarto�ci mand�w zobowi�zuj�cych. Z chwil� ich zobiektywizowania mo�liwo�� przestaje by� pierwotna wobec konieczno�ci i odwrotnie. Ka�d� z nich mo�na zdefiniowa� za pomoc� drugiej. Je�eli przemawiali�my za pierwotne�ci� mo�liwo�ci epistemicznej i konieczno�ci deontycznej, to tylko w odniesieniu do struktur, kt�re uznali�my za podstawowe:
(1) poss.p
oraz
(2) .lp
Jak widzieli�my, mo�liwa jest dynamiczna interpretacja obiektywnej modalno�ci epistemicznej. Rozumie si� j� wtedy przez analogi� do dynamicznie poj�tej modalno�ci deontycznej, czyli jako wynik autorytatywnego aktu powiedzenia `niech b�dzie tak, �eby...' op. Dzieje si� to na mocy instrumentalnej funkcji j�zyka. Je�eli osoba m�wi�ca `niech b�dzie tak, �eby...' ma prawo powiedzenia tego i zdolno�� urzeczywistnienia swojej wypowiedzi, to wypowied� ta, czyli wypowied� `.!p', spowoduje bezpo�rednio lub po�rednio prawdziwo�� p w czasie t~ > to. Tote� w wypowiedziach o zawarto�ci opisowej dotycz�cej jakiego� przyszlego stanu �wiata cz�sto trudno jest rozdzieli� konieczno�� epi-' steniczn� i deontyczn�. Je�eli osoba zapowiadaj�ca, �e p b�dzie prawdziwe w czasie t~ > t", zdolna jest to sprawi� przez samo powiedzenie `niech b�dzie tak, �eby...' w czasie t~, to nie mo�na wyra�nie odgraniczy� zapowiedzi od obietnicy. Wypadkiem skrajnym, w kt�rym medalno�� epistemiczna i deontyczna pokrywaj� si� ca�kowicie, s� wypowiedzi istoty wszechmocnej i wszechwiedz�cej. Bez wzgl�du na to, czy jest si� wierz�cym, czy nie, wypowiedzi takie mo�na przyj �� j ako idea�, do kt�rego zbli�aj� si� wypowiedzi istot niewszechmocnych i niewszechwiedz�cych. Z tego punktu widzenia tzw. oznajmienia wymaga� przysz�ych nawet najbardziej �wieckie, np.
(3} Zwyci�zc� b�dzie kobieta trzydziestoletnia o sprawdzonych zdolno�ciach
s� por�wnywalne z pierwowzorem tw�rczego aktu ilokucyjnego w Ksi�dze Rodzaju: `Niech si� stanie �wiat�o'. Wypowiedzi typu (3) mo�na analizowa� albo jako ��dania, albo jako oznajmienia o konieczno�ci epistemicznej lub deontycznej. Te dwa rodzaje modalno�ci nie daj� ~,i� tu chyba rozr�ni�.
W naszych rozwa�aniach nad modalno�ci� pomin�li�my wiele zagadnie�. Starali�my si� przede wszystkim ukaza� w spos�b og�lny podobie�stwa i r�nice mi�dzy modalno�ci� epistemiczn� a deontyczn�. Starali�my si� r�wnie� poprze� pogl�d, �e takie oznajmienia o obiektywnej mo�liwo�ci, jakimi zwykle zajmuj� si� logicy, mo�na przekonujyco uj�� jako wytwory rozwoju wt�rnego. Nie powiedzieli�my nic o konieczno�ci i mo�liwo�ci''fizycznej. Na og� nie zalicza si� ich do modalno�ci. S� one jednak w spos�b oczywisty zwi�zane z obiektywn� modalno�ci� deontyczn�, a niekiedy s� w praktyce nawet z ni� identyezne. Nie powiedzieli�my te�~nic o takich rozr�nieniach w obr�bie modalno�ci deontycznej, jak
(4) Powinien p�j�� (5) Powinien by p�j�� (6) Musi p�j��
i)o wypowiedzi (4) i (5) mo�na stosownie doda� [ale-nie p�jdzie], a do wypowiedzi (6) nie. Dowodzi to, �e mi�dzy modalno�ci� epistemiczn� ;i deontyczn� zachodz� jeszcze inne wzajemne wp�ywy pr�cz tych, o kt�rych by�a mowa.' Nie om�wili�my te� rozmaitych zwi�zk�w modalno�ci z czasem i aspektem. Nie pozwolil nam na t� brak miejsca.
Pos�ugiwali�my si� dwoma g��wnymi schematami wypowiedzi (czyli wypowiedziami-jednostkami, por. 14.6): poss.p oraz .!p,por. (1) i ( 2). Operator modalny pos� w pozycji neustycznej mo�na w wypowiedzi-sygnale zrealizowa� w r�ny spos�b: przez cieniowanie prozodyczne i paralingwistyczne, przez tryb gramatyczny, przez czasownik lub i~~ zymiotnik modalny, przez form� wtr�con� typu mo�e lub zdanie wt~~�cone typu zdaje mi si�. W ka�dy z tych r�wnowa�nych funkcjonal
W tej sprawie i innych'z ni� zwi�zanych zob. Boyd i Thorne (1969), Leech (1971), 1';nmer (19741.
430 ~! 431
nie sposob�w nadawca mo�e si� subiektywnie odci�� od zobligowanim narzecz twierdzenia, kt�re wysuwa z mniejsz� lub wi�ksz� pewno�ci�"
Tryb gramatyczny, kt�rego jedyn� lub g��wn� funkcj� jest wyra�a4i nie subiektywnej modalno�ci epistemicznej, mo�na nazwa� trybemk, mo�liwo�ci (potentialis). Mo�e on si� przeciwstawia� nie tylko trybowi oznajmiaj�cemu i rozkazuj�cemu, lecz r�wnie� w�tpi�cemu (dubitati'. vus), warunkowemu, trybowi domys�u (praesumptivus), przyzwolenie' (concessivus) lub wniosku (inferentialis). Wszystkie te poj�cia, cho~ od siebie r�ne, s� oczywi�cie ze sob� powi�zane.s (...) ,
W obecnym stanie teorii j�zyka i praktyki jego opisu nie potrafimy; jasno sformu�owa� rozr�nie� zgramatykalizowanych przez rozmait~`~ j�zyki �wiata w obr�bie kategorii trybu. Nazwy u�ywane w obiego~ wydr opisach poszczeg�lnych j�zyk�w s� cz�sto myl�ce. Sugeruj� boi wiem, �e funkcje tryb�w s� w�sze lub szersze, ni� jest naprawd�. Do= tyczy to np. terminu tryb warunkowy w j�zyku francuskim i tryb nie..= �wiadka w j�zyku tureckim. Nawet je�eli w odniesieniu do dwu j�zy; k�w u�ywana jest ta sama nazwa trybu, to nie mo�na by� pewnym, �e! oba tryby w obu j�zykach pe�ni� rzeczywi�cie t� sam� funkcj�. I od= wrotnie: je�eli s� u�ywane dwie r�ne nazwy, funkcja obu tryb�w mo�e mimo to by� ta sama.